Najważniejsze środki stylistyczne i ich FUNKCJE
Środki stylistyczne albo inaczej środki artystycznego wyrazu mają na celu wywołanie określonego efektu u odbiorcy. W poezji dominują metafory czyli przenośnie, bo przecież o emocjach i przeżyciach trudno mówić wprost. O ile przypadkowe powtórzenie w wypracowaniu jest błędem językowym, o tyle celowe powtórzenie w dziele literackim służy podkreśleniu wagi jakiejś rzeczy czy zjawiska. Abyśmy mogli pełniej doświadczyć na przykład opisu deszczu, artysta może zastosować wyrazy naśladujące dźwięki. Abyśmy mogli pełniej i lepiej przeżyć dzieło literackie, powinniśmy poznać środki, które w utworze pełnią określone funkcje.
Trzeba umieć nazwać środek stylistyczny, zdefiniować go i wyjaśnić jego funkcję w tekście literatury pięknej (liryce, epice i dramacie) lub tekście publicystycznym.
Oto „niezbędne minimum” na maturę:
Zwróć uwagę, że nie znajdziesz w tabelach poniżej definicji środków, lecz tylko podane ich funkcje. Definicje środków znajdziesz np. TUTAJ, a tu kilka konkretnych przykładów.pdf
Warto przeczytać! Terminy literackie WIERSZ.pdf
Kilka uwag do:
OKSYMORON - łączy w sobie wykluczające się pojęcia. Ale to jeszcze nie wszystko! Bo nie chodzi przecież jedynie o dowolne zestawienie słów znaczeniowo sprzecznych. Przede wszystkim połączone wyrazy muszą być zgodne na poziomie składni – jeden z nich jest więc członem określanym (w przypadku gorącego śniegu to śnieg), drugi zaś określającym (czyli tutaj gorący). Ta zależność jest zresztą kluczowa, by daną relację słów uznać za oksymoron. Warto przy okazji przypomnieć, że nie należy mylić ani utożsamiać oksymoronu z antytezą, która z kolei łączy dwa opozycyjno-znaczeniowe segmenty wypowiedzi – najczęściej zdania (czego przykładem może być sonet J.A. Morsztyna „Do trupa”).Oksymoron to zabieg językowy, który ma wywołać w odbiorcy określone emocje. Ma działać na jego wyobraźnię, zaskakiwać i szokować, pobudzając do tworzenia nowych obrazów i wykładania nowych sensów. A przy okazji to przecież niezła zabawa słowami - np. mądra blondynka, ładna feministka, uczciwy polityk (to stereotypy). Inne przykłady oksymoronów: zimny ogień, gorący lód, czarny śnieg, biały węgiel, sucha woda, ciemna jasność, czarna biel, woda w proszku.
Nie zapomnij też o poniższych środkach stylistycznych - są w podstawie programowej:
porównanie - uwydatnienie jakichś właściwości opisywanego zjawiska przez wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska. Porównanie jest zawsze semantyczną dwuczłonowością (człon porównywany + jak + człon porównujący), konstrukcją połączoną wewnętrznie za pomocą wyrażeń porównawczych : jak, jako, jak gdyby, na kształt, podobny, jakby, jakoby, niby, niczym itp.
Np.: utonie jak koral w morzu, głupi jak osioł, dziewczyna jak jagoda, silny niby tur, wszystko minie jak kwiat będący motylom gospodą. Szczególnym rodzajem porównania jest:
porównanie homeryckie, w którym człon porównujący stanowi rozwinięty obraz poetycki, wprowadzający w tok opowieści jakby dygresyjny epizod:
Jako wychodzą pszczoły z wydrążonej skały, <------------ człon porównujący
Gęstą jedna po drugiej następując rzeszą,
Tak że bez przerwy roje za rojami śpieszą
I kwiat wiosny ścisłymi okrywają grony,
Te się w te, owe w inne rozlatując strony:
Tak lud, na niezliczone podzielony roty <------------------- człon porównywany
Na brzeg idzie, rzucając nawy i namioty.
(Homer, Iliada, ks. II)
hiperbola (przesadnia) to celowe wyolbrzymienie rzeczy i zjawisk w języku potocznym lub w literaturze. Ten środek artystyczny był popularny w baroku. Jego celem jest zadziwienie czytelnika i zwrócenie jego uwagi na pewne zjawiska i działanie na emocje. W opowiadaniu Nowakowskiego >>Górą „Edek”<< hiperbola służy zilustrowaniu tezy o panoszeniu się chamstwa w życiu społecznym
kolokwializm (wyraz potoczny); funkcja: charakteryzuje nadawcę; ożywia styl wypowiedzi; czyni wypowiedź bardziej przystępną dla czytelnika; np. taksiarz, jadą na tym samym wózku, tak szybko się wynoszą (umierają), kumpel, ciuchy, bajzel, przynudzać, zbaranieć, wałkoń, wredny
eufemizm - wyraz (niekiedy wyrazy) zastępujący słowo lub zwrot, który ze względu na tabu kulturowe czy religijne, cenzurę (polityczną lub obyczajową) czy też na normy towarzyskie, pruderię, poprawność polityczną, delikatność, uprzejmość, dobre wychowanie piszącego nie może lub nie powinien być używany. Np. odejść (umrzeć), jesień życia (starość), mijać się z prawdą (kłamać), mieć żółte papiery (być wariatem), nieczystości (kupa, gów.o), puszysta (gruba, otyła), mieć lepkie ręce (kraść); być mało mądrym (być głupcem, idiotą). Funkcja: złagodzenie znaczenia słów [eufemizm niekiedy bywa ironiczny, humorystyczny lub - UWAGA! - bardziej złośliwy, niż wyraz, ktory zastępuje! ;) ]
pleonazm (lub tautologia) - dodanie wyrazów albo zwrotów bliskoznacznych lub synonimicznych zbędnych do zrozumienia wypowiedzi, traktowane jako usterka stylistyczna; niekiedy stosowane rozmyślnie w celu stylistycznym lub aby wzbogacić utwór znaczeniowo.
np. masło maślane, kontynuować dalej, równe połowy, cofać się do tyłu, w miesiącu maju, okres czasu, fakt autentyczny, kopnąć nogą, spadać w dół, zabić na śmierć
synestezja - zabieg artystyczny polegający na łączeniu (mieszaniu) różnych odczuć (wrażeń) zmysłowych: dźwięków, kształtów, kolorów, zapachów. [np. purpurowe aromaty, wypić barwę, usłyszeć kształt]
parafraza - swobodna przeróbka tekstu, tłumaczenia, utworu literackiego, rozwijająca i modyfikująca jego treści za pomocą środków odmiennych niż użyte w pierwowzorze, ale przy zachowaniu podobieństwa do tekstu parafrazowanego. Parafraza jest czytelna tylko wtedy, gdy odwołuje się do dzieła powszechnie znanego. Np. Ignacy Krasicki, który sparafrazował swój znany własny „Hymn do miłości ojczyzny”, by użyć go w „Monachomachii”:
Hymn do miłości ojczyzny
Święta miłości kochanej Ojczyzny,
czują cię tylko umysły poczciwe!
Dla ciebie zjadłe smakują trucizny
Dla ciebie więzy, pęta niezelżywe.[...]
Monachomachia
Wdzięczna miłości kochanej szklenice!
Czuje cię każdy, i słaby, i zdrowy;
Dla ciebie miłe są ciemne piwnice,
Dla ciebie znośna duszność i ból głowy,[...]
lub tytuł noweli Elizy Orzeszkowej „Gloria victis” (Chwała zwyciężonym!) jest parafrazą rzymskiego zawołania „Vae victis” (Biada zwyciężonym! [pokonanym])
Nie myl parafrazy z
PERYFRAZA (gr. omówienie) - Stosowana jest, by nie nazywać wprost danej rzeczy, osoby czy zjawiska, tak więc zamiast mówić Jagiełło, możemy użyć wyrażenia omownego zwycięzca spod Grunwaldu; zamiast Warszawa - stolica Polski lub Miasto nieujarzmione itp.
Warto zapamiętać:
PASTISZ - dzieło plastyczne lub utwór literacki albo muzyczny będące świadomym naśladownictwem innego dzieła lub jakiegoś stylu.
PARODIA 1) naśladowanie określonego gatunku, stylu lub utworu, polegające na wyjaskrawieniu jego cech albo pozbawieniu właściwych mu kontekstów lub funkcji. Parodia ma zwykle charakter ironiczny, satyryczny oraz krytyczny wobec swego pierwowzoru.
(Jak odróżnić parodię od pastiszu? Pastisz jest raczej „neutralny”, parodia jest ironiczna, ostra, jaskrawa.)
2) Odmiana stylizacji; naśladowanie - z komicznym przejaskrawieniem - cech typowych dla czyjegoś stylu, sposobu mówienia, zachowania lub rozumowania po to, aby je ośmieszyć.
GROTESKA - kategoria estetyczna występująca zarówno w literaturze, jak i w sztukach plastycznych. Charakteryzuje się upodobaniem do fantastyki, absurdu, przesady, osobliwości. Miesza w obrębie jednego dzieła odmienne normy estetyczne: komizm przeplata tragizmem, powagę- błazenadą, styl wysoki - niskim. Groteska w literaturze i sztuce XX w. jest sposobem przedstawiania świata, który zaczął być odczuwany jako obcy, groźny, nieludzki, niezrozumiały i chaotyczny.
Warto też znać:
wulgaryzm – wyraz, wyrażenie lub zwrot uznawany przez użytkowników danego języka za nieprzyzwoity lub ordynarny.
brutalizm językowy – wyraz, wyrażenie lub zwrot uznawany przez użytkowników danego języka za brutalny, „mocny”; nie jest jednak wulgaryzmem.
kalambur – rodzaj gry językowej wyzyskujący podobieństwo brzmieniowe wyrazów; polega na tworzeniu słów lub zbitek słownych będących humorystyczną aluzją do innego słowa (innych słów), np. marionetki - kaśko-netki; jelitalia (przykłady z Szewców).
amplifikacja - wzmocnienie myśli (Ten człowiek jest głęboko uczony.)
aporia - powątpiewanie, stawianie pytań wyrażających wątpliwośći (Cóż można powiedzieć w obliczu tego bezmiaru krzywd?)
anakolut - błąd składniowy zaburzający logikę wypowiedzi, w poezji wykorzystywany celowo i pełniący funkcję artystyczną
antyteza - w literaturze jest to figura stylistyczna polegająca na tym, że autor zestawia dwa przeciwstawne znaczeniowo elementy wypowiedzi (najczęściej zdania)
Powtórzenie środków stylistycznych przed maturą (videoblogi):
Środki stylistyczne, przygotowanie do matury z polskiego: LINK 
Środki stylistyczne - powtórzenie: LINK
Jak środki językowe wpływają na dynamikę tekstu: LINK
ZAPAMIĘTAJ!
SYMBOL - ma wiele znaczeń często „odległych” a nawet sprzecznych ze sobą - symbol „migocze znaczeniami”.
[np. róża = miłość (platoniczna lub zmysłowa), wybranie, cierpienie, serdeczne oddanie; Chochoł (w „Weselu” = marazm, uśpienie podzielonego narodu polskiego niezdolnego do podjęcia walki o wolność, ale i nadzieja na odrodzenie ojczyzny]
ALEGORIA - ma jedno, ustalone, konwencjonalne znaczenie.
[np. mrówka = pracowitość; lew = król; perła = coś najcenniejszego; ziarno (w przypowieści o siewcy) = słowo Boże]
Metafora (przenośnia) – to wyrażenie odbierające tworzącym je wyrazom ich pierwotne znaczenie. Metafora ma więc charakter niedosłowny – jest to zaskakujące połączenie obrazów, które pobudza naszą wyobraźnię, np. Stojąc przed lustrem ciszy.
Odmiany metafory:
Ożywienie (animizacja) – środek uważany za odmianę metafory. Polega na nadaniu rzeczom i zjawiskom cech istot żywych, np. chmura goni chmurę, cień ucieka.
Uosobienie (personifikacja) – również jest odmianą metafory. To nadanie rzeczom, zjawiskom, zwierzętom cech ludzkich, np. liść tańczy na wietrze, kamień milczy. Uwaga – ożywienie i uosobienie bywają często ze sobą mylone.
PR
Odmiany metafory:
SYNECHDOCHA (ogarnienie) – środek stylistyczny polegający na zastąpieniu nazwy ogólnej bardziej szczegółową, węższą lub odwrotnie (część zastępuje całość lub całość część). Zwraca uwagę na szczegół lub podkreśla znaczenie rzeczy ogólnych. Np. liść opadł z jesiennego drzewa (jeden liść zamiast liści w ogóle); żołnierz polski (zamiast armia polska). Funkcja: uwypuklenie, podkreślenie znaczenia sów.
METONIMIA (zamiennia) – środek stylistyczny, który polega na zastąpieniu właściwego wyrazu innym, ale pozostającym z nim w bliskiej zależności. Np. Wystawa Witkacego (zamiast: Wystawa obrazów Witkacego); Zbłąkany rozum (zamiast: człowiek); Strumień lśnił się na zieleni (zamiast: na łące); czytam Mickiewicza (zamiast dzieła Mickiewicza). Funkcja: zastosowanie metonimii skraca wypowiedź i eksponuje tę jej część, która ma w tekście najistotniejsze znaczenie. Odmianą metonimii jest synekdocha.
LINKI:
- Środki stylistyczne
- Środki stylistyczne (z przykładami z literatury)
- Funkcje środków stlistycznych
- Funkcje środków stylistycznych