Literatura i jej klasyfikacje

Utwory literackie należą do zbioru tekstów językowych. Jednym z podstawowych pytań znawców literatury od czasów Arystotelesa jest zagadnienie, które teksty można uznać za utwory literackie, czyli tzw. literaturę piękną.

Co to jest literatura.pdf

W szerokim znaczeniu słowa literatura używa się bowiem także np. dla określenia piśmiennictwa naukowego (literatura naukowa). Musimy pamiętać, że przedmiotem zainteresowania nauki o literaturze (literaturoznawstwa) jest tylko literatura piękna, zwana dawniej (do początku XIX w.) po prostu poezją.

 

WYZNACZNIKI LITERATURY

Czy rymowana reklama jest poezją? Czy dziennik pisarza jest utworem literackim? Kwestia, jak wyznaczyć zakres utworów literackich, nie jest wciąż w pełni rozstrzygnięta. Najbardziej rozpowszechnione wśród badaczy literatury koncepcje rozwiązania tego problemu wymieniają cztery cechy swoiste tekstów literackich (czyli takie, które są właściwe tylko literaturze i wyróżniają ją spośród innych tworów językowych):

1. funkcja estetyczna (przynależność literatury do dzieł sztuki);
2. fikcyjność (występowanie elementów zmyślenia, kreacji świata w tekście literackim);
3. obrazowość (zdolność literatury do wywoływania w naszej wyobraźni przedstawień opisywanego świata);
4. specjalne ukształtowanie języka (dodatkowe uporządkowanie języka literackiego, nieistotne z punktu widzenia zawartości informacyjnej utworu).

 

KLASYFIKACJE UTWORÓW LITERACKICH

Od początków refleksji nad literaturą jednym z najważniejszych zagadnień teorii literatury jest kwestia, jak podzielić utwory literackie i jak je porządkować. Istnieje wiele klasyfikacji literatury, my ograniczymy się do czterech podziałów ważnych w naszym kształceniu literackim.

Przeczytaj też:

Rodzaje i gatunki literackie.pdf  |  Dobry LINK    |   Bezużyteczna teoria?  

1. RODZAJE LITERACKIE

Podział ten wywodzi się od Platona, greckiego filozofa, który w dialogu Państwo opisał trzy rodzaje literackie, stosując kryterium tego, czy „poeta mówi we własnym imieniu", czy wypowiadają się bohaterowie utworu albo też: czy utwór łączy obie te możliwości.

Arystoteles w Poetyce zauważa, że tworzenie literatury może się odbywać na trzy różne sposoby (pamiętajmy jednak, że nie użył on pojęć epika ani liryka).

Rodzaj literacki to zatem ogólna kategoria podziału utworów literackich, głównie ze względu na podmiot - osobę mówiącą w tekście.

Te podmioty współcześnie mają następujące określenia:

• w epice: NARRATOR,
• w liryce: PODMIOT LIRYCZNY,
• w dramacie: OSOBY DRAMATU.

W późniejszych badaniach nad literaturą wyróżniono także wiele innych kryteriów, najważniejsze z nich zestawiamy w tabeli Rodzaje literackie. Warto pamiętać, że cechy rodzajowe mogą się mieszać w różnych utworach. Mamy wówczas do czynienia z synkretyzmem rodzajowym.

 

2. GATUNKI LITERACKIE

Podział na gatunki literackie również ma swoje korzenie w Poetyce Arystotelesa. Ten pierwszy w Europie systematyczny opis literatury, mimo iż wymienia kilka gatunków, definiuje tylko trzy: tragedię i komedię oraz epopeję. Definicje te są dużo bardziej szczegółowe niż określenia rodzajowe (mają więc węższy zakres) i korzystają z różnych kryteriów klasyfikacyjnych.

Podział gatunkowy nie jest jednak po prostu podziałem na bardziej szczegółowe rodzaje literackie. Są bowiem gatunki mogące reprezentować wszystkie rodzaje - takim gatunkiem jest np. poemat, który bywa epicki (znane Ci we fragmentach eposy Homera), liryczny (np. biblijna Księga Hioba), ale także może mieć postać dramatyczną (jako poema Adam Mickiewicz określił Dziady, których cz. II znasz z gimnazjum). Bywają zaś takie gatunki, które łączą w sobie cechy różnych rodzajów literackich - np. ballada (znana Ci Świtezianka Mickiewicza). Gatunek literacki obejmuje zatem szczegółowe cechy utworów literackich pozwalające grupować te utwory w zbiory podobnych sobie tekstów.

 

3. LITERATURA - RETORYKA

Obowiązującym do końca XVIII w. podziałem wypowiedzi językowych było ich rozróżnienie na poezję i retorykę. Za poezję uznawano te utwory, które miały przede wszystkim zachwycać czytelnika lub słuchacza. Za retorykę - teksty, które miały przede wszystkim o czymś pouczyć lub do czegoś przekonać. Wiele dawnych tekstów literackich nie daje się zakwalifikować ani do epiki, ani do liryki, ani do dramatu. Dzieje się tak dlatego, iż są to utwory o charakterze retorycznym. Retorykę możemy zatem traktować jak czwarty rodzaj literacki, wypowiadany w monologu, którego podmiot nie jest ani narratorem, ani podmiotem lirycznym. Dla tego podmiotu możemy użyć nazwy „mówca”.

4. POEZJA - PROZA

Od starożytności rozróżniano dwie formy zapisu tekstu (nie tylko literatury): poezję (wiersz) i prozę. W tym znaczeniu do poezji należą wszystkie te teksty, które są wierszowane (w tym sensie niektóre reklamy są także wierszami). Wiersz różni się od prozy tym, iż jest podzielony na wersy. Proza zapisana jest w sposób ciągły. Wiersz ma zatem „naddany" - dodatkowy - podział na jednostki rytmiczne, którymi są wersy (i cząstki wersów). Proza dzieli się zaś tylko naturalnie na całości składniowe i akapity. Koniec wersu nazywamy klauzulą. Tworzy on tzw. pauzę wersyfikacyjną, którą podczas odczytywania wiersza należy oddać jako krótką przerwę w lekturze tekstu. Jeżeli pauza ta wypada wewnątrz całości zdania (wypowiedzenia), to mamy do czynienia ze zjawiskiem nazywanym przerzutnią.

Wiersze można podzielić na takie, które tworzą pauzę wersyfikacyjną w miejscu zakończenia całości składniowej - tzw. wiersz składniowy - oraz takie, które nie liczą się z tym podziałem - wiersz askładniowy.

Można wyróżnić także wiersze, które wyznaczają pauzę weryfikacyjną po wystąpieniu w wersie określonej liczby elementów językowych (np. sylab) - są to wiersze metryczne.

Wiersz, który nie respektuje takiej zasady, nazywamy wierszem wolnym.

W wierszu mogą występować rymy, ale wcale nie muszą - wiersz bezrymowy to tzw. wiersz biały. Jeżeli wiersz jest podzielony na strofy (grupy wersów), nazywamy go wierszem stroficznym, jeśli nie - stanowi wiersz stychiczny.

 

 

RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE A TECHNIKA ZAPISU

Zwykle prozę kojarzymy z epiką, a lirykę - z wierszem. Jest to jednak bardzo mylące, ponieważ wiersz to technika zapisu największych dzieł epickich starożytności - np. eposów Homera. Proza zaś występuje także w utworach lirycznych.

 * * *

W górę